Với Báo Nhà báo và Công luận, sự ra đi quá đỗi đường đột ấy để lại quá nhiều cảm xúc, bởi, với đội ngũ cán bộ, phóng viên Báo Nhà báo và Công luận, nhà báo, nhà văn Trần Mai Hạnh không chỉ là một cựu phóng viên chiến trường, một nhà báo dày dạn kinh nghiệm cả trong thời chiến cũng như thời bình mà còn là bậc tiền bối, nguyên Phó Chủ tịch – Tổng Thư ký Hội Nhà báo Việt Nam – kiêm Tổng Biên tập đầu tiên của Báo Nhà báo và Công luận.

Nhà báo của những sự kiện lịch sử 

Lúc sinh thời, nhà báo, nhà văn Trần Mai Hạnh từng quan niệm: “Nghề báo gắn với sự kiện. Nhà báo không ký tên vào lịch sử, họ chỉ để lại tên tuổi của mình trong lịch sử chiến công của người khác”. 

Và thực sự trong suốt hành trình cầm bút của mình, nhà báo, nhà văn Trần Mai Hạnh đã sống và viết như một nhân chứng lịch sử đích thực. Say mê văn học từ nhỏ, theo đuổi giấc mộng văn chương khi học Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội (nay là Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Hà Nội), tuy nhiên, số phận lại đưa đẩy Trần Mai Hạnh đến với nghề báo. Khi cuộc kháng chiến chống Mỹ bước sang một giai đoạn mới, nhà trường cho tốt nghiệp sớm một năm, ngay sau đó ông trở thành phóng viên chiến trường trong Đoàn công tác đặc biệt của Việt Nam Thông tấn (nay là Thông tấn xã Việt Nam). Trong quãng thời gian từ 1965 - 1975, ông có mặt trên các mặt trận, chiến trường trong Nam, ngoài Bắc.

Tổ phóng viên Thông tấn xã Việt Nam tại Quảng Đà 1968 - 1969. (Nhà báo Trần Mai Hạnh ngoài cùng hàng trên bên trái).

Và nghiệp phóng viên chiến trường đã đưa ông trở thành chứng nhân của rất nhiều những sự kiện lịch sử đáng nhớ của dân tộc. Ông đã là một trong những phóng viên của Thông tấn xã Việt Nam được cử tham gia chiến dịch Hồ Chí Minh, viết bài tường thuật đầu tiên về những giờ phút lịch sử trưa ngày 30/4/1975 tại Dinh Độc Lập. Bài tường thuật của nhà báo Trần Mai Hạnh có tên gọi “Thành phố Hồ Chí Minh rực rỡ tên vàng” truyền về Thông tấn xã Giải Phóng và được phát sóng trong chương trình thời sự đặc biệt ngày 1/5/1975 trên Đài Tiếng nói Việt Nam. Đồng thời, bài tường thuật của nhà báo Trần Mai Hạnh cũng được đăng trang trọng trên Báo Nhân Dân số ra ngày 2/5/1975, với tựa đề được đổi thành là “Tiến vào Phủ Tổng thống Ngụy”.

“Trưa hôm sau, 1/5/1975, khi tôi và Văn Bảo đang trên ô tô giữa đường phố Sài Gòn sôi động, nườm nượp những dòng người đang ùa ra vui mừng chào đón đoàn quân giải phóng thì bất ngờ nghe được buổi thời sự đặc biệt của Đài Tiếng nói Việt Nam phát qua chiếc đài bán dẫn chúng tôi mang theo bên người. Đài đã trang trọng đọc bài tường thuật "Thành phố Hồ Chí Minh rực rỡ sao vàng" và giới thiệu rõ là "Bài của Trần Mai Hạnh, phóng viên Việt Nam Thông tấn xã tại Sài Gòn điện về". Lúc đó, tôi đã lặng lẽ khóc. Những giọt nước mắt hiếm hoi của người lính nơi chiến trường, trong niềm hạnh phúc khôn tả xiết” - nhà báo Trần Mai Hạnh đã từng hồi ức lại những cảm xúc không thể quên trong thời khắc lịch sử ấy trong một cuộc trò chuyện với báo chí cách đây mấy năm.

Ông cũng không giấu giếm điều mà ông cho là sự may mắn của cá nhân ông: “Có hàng trăm nhà báo, nhà văn tham gia chiến dịch giải phóng Sài Gòn, rất nhiều người nổi tiếng và tài giỏi hơn tôi, nhưng tôi lại là người sở hữu được nhiều tài liệu lịch sử quý giá. Tôi không hề cảm thấy "mình được chọn", nhưng tôi cảm nhận rõ số phận của mình trước những sắp xếp ngẫu nhiên và kỳ lạ của cuộc sống đã giúp tôi làm được điều gần như không tưởng (đối với tôi). Và tôi thấy biết ơn sự sắp xếp đó của cuộc sống”.

Và từ sự biết ơn ấy, không chỉ đưa vào những trang báo, từ việc thu thập được một khối lượng tài liệu đồ sộ, đa số là các tài liệu tuyệt mật về cuộc chiến của phía bên kia (phía Việt Nam Cộng hoà và phía Hoa Kỳ) rồi hóa thân phục dựng thành công sự sụp đổ cuối cùng của Việt Nam Cộng hòa (chính quyền Nguyễn Văn Thiệu), ông đã cho công bố trong cuốn tiểu thuyết tư liệu lịch sử "Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75" do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật ấn hành. Tiểu thuyết "Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75" sau đó đã giành được Giải thưởng Văn học năm 2014 của Hội Nhà văn Việt Nam, Giải thưởng Văn học ASEAN 2015, được tái bản tới lần thứ 5, được dịch sang tiếng Anh với tựa đề “A war account 1-2-3-4.75”, được dịch sang tiếng Lào, trở thành sách của Nhà nước Việt Nam trao tặng nước bạn Lào, và hiện đang được tiếp tục dịch sang ngôn ngữ khác. Trước đó, cũng với tư cách một nhân chứng lịch sử, ngay sau ngày non sông liền một dải, nhà báo Trần Mai Hạnh đã viết hai cuốn sách “Sụp đổ và tự thú” và “Ngày tận thế”. 

“Những sự kiện lịch sử chỉ diễn ra một lần, cũng như đời mỗi con người chỉ sống có một lần. Nhưng để hiểu hết chân giá trị của lịch sử, để hiểu đúng một con người lại cần có thời gian, nhiều khi không thể chỉ đánh giá một lần. Lịch sử và cuộc sống luôn là một dòng chảy liên tục, bất tận. Trong cuộc sống hiện tại ngày hôm nay có nền tảng và những giá trị tinh thần vô giá của quá khứ, đồng thời nó cũng chứa đựng mầm mống và sức sống mãnh liệt của tương lai”. Có thể nói, trong suốt cuộc đời cầm bút của mình, nhà báo - nhà văn Trần Mai Hạnh đã làm được như những gì ông tâm niệm. 

Người Tổng Biên tập đầu tiên của Báo Nhà báo và Công luận

Với Báo Nhà báo và Công luận, nhà báo - nhà văn Trần Mai Hạnh cũng thực sự là “chứng nhân lịch sử”. Ông nguyên là Phó Chủ tịch – Tổng Thư ký Hội Nhà báo Việt Nam – kiêm Tổng Biên tập đầu tiên của Báo Nhà báo và Công luận.

Trong cuộc trò chuyện nhân dịp Báo Nhà báo và Công luận 19 tuổi cách đây 9 năm, nhà báo Trần Mai Hạnh đã chia sẻ nhiều tư liệu quý giá về những ngày đầu tờ báo mới được thành lập.

“Tôi mong ước Hội Nhà báo Việt Nam có tờ tuần báo từ những năm 1990 – 1991 khi còn công tác ở Thông tấn xã Việt Nam và là Ủy viên Ban Thư ký Hội Nhà báo Việt Nam khóa V kiêm nhiệm Trưởng ban Nghiệp vụ và Tổng Biên tập Tạp chí Nhà báo và Công luận của Hội.

Tại Hội nghị Đảng đoàn và Hội nghị Thường vụ Hội Nhà báo Việt Nam khóa VI họp ngày 18, 19/8/1995 (lúc đó tôi là Thường trực Đảng đoàn, Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hội Nhà báo Việt Nam) đề xuất của tôi về việc Hội Nhà báo Việt Nam nên có một tờ tuần báo lấy tên là “Công luận” được Chủ tịch Phan Quang và các đồng chí trong Đảng đoàn và Thường vụ nhất trí. Tôi được phân công xây dựng đề cương xuất bản tờ tuần báo và làm các thủ tục theo quy định để xin Giấy phép xuất bản. Ngày 6/10/1995, tại Giấy phép xuất bản số 3107 do Thứ trưởng Bộ Văn hóa – Thông tin Nguyễn Khoa Điềm ký cho phép Hội Nhà báo Việt Nam xuất bản tờ tuần báo “Công luận” do tôi làm Tổng Biên tập.

Ngày 30/10/1995, Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam ký Quyết định số 44/HNB về việc: “Xuất bản tờ Tuần báo Văn hóa – Xã hội – Kinh tế - Chính trị mang tên “Công luận” – Cơ quan Trung ương của Hội Nhà báo Việt Nam kể từ đầu năm 1996. Tuần báo “Công luận” do đồng chí Phan Quang – Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam làm Chủ tịch Hội đồng biên tập; đồng chí Trần Mai Hạnh – Phó Chủ tịch kiêm Tổng Thư ký Hội Nhà báo Việt Nam làm Tổng Biên tập…”- nhà báo Trần Mai Hạnh chia sẻ.

Tiểu thuyết tư liệu nổi tiếng của nhà báo Trần Mai Hạnh.

Cũng trong cuộc trò chuyện đáng nhớ ấy, vị Tổng Biên tập đầu tiên của Báo Nhà báo và Công luận đã chia sẻ: “Tình cảm của Tuần báo Nhà báo và Công luận đối với tôi cũng như tôi đối với tờ tuần báo là hết sức sâu nặng, nghĩa tình. Suốt từng ấy năm Tòa soạn vẫn gửi báo biếu tới tôi, giao thừa năm nào đồng chí Tổng Biên tập cũng tới thăm, chuyển quà chúc Tết của Tòa soạn tới tôi. Mọi thứ rồi cũng sẽ qua đi, chỉ sự nghĩa tình và tình người là còn lại mãi. Tôi đọc Nhà báo và Công luận thường xuyên, hết sức tự hào và phấn khởi trước sự khởi sắc, đối mởi mạnh mẽ cả về nội dung và hình thức, nhất là sự phong phú, đa dạng về thông tin và tính chiến đấu của Nhà báo và Công luận (cả báo in và báo điện tử) trong thời gian gần đây”.

Thực vậy, mọi thứ rồi cũng sẽ qua đi, chỉ sự nghĩa tình và tình người là còn lại mãi cũng như những gì nhà báo, nhà văn Trần Mai Hạnh đã tận hiến qua những trang viết, cũng sẽ còn mãi…